Twintig jaar na Fortuyn: ‘Wilders en Baudet zijn geen erfgenamen waar hij blij mee zou zijn’

Als Pim Fortuyn nog geleefd zou hebben, zou hij het huidige maatschappelijke debat maar benepen en bekrompen vinden, denkt Geerten Waling. De historicus spreekt vrijdag in het Rotterdamse stadhuis op een symposium ter herdenking van de moord op Fortuyn, twintig jaar geleden.

In een essay schreef u dat u als 15-jarige na de moord op Pim Fortuyn dacht: ‘Yes, net goed.’ Kunt u die gevoelens eens toelichten?

‘Ik groeide op in een milieu waar Fortuyn als een groot gevaar werd gezien en zijn opkomst als een bedreiging voor de hele politieke orde. Mijn eigen familie is D66-minded en mijn beste vriendje destijds kwam uit een PvdA-gezin. Ik was me nog niet zo bewust van politiek, dus nam alles aan wat hij zei. Mijn eerste, impulsieve puber-reactie na de moord was: mooi, weer een probleem minder. Achteraf schaamde ik me daar heel erg voor, maar ik heb het bewust opgeschreven in het essay om te illustreren hoe het maatschappelijke klimaat toen was. En hoe onnodig de moord was.’

U schrijft ook dat het gevoel van opluchting na de moord breder in het land leefde. 

‘Ik heb het achteraf moeten reconstrueren, maar je merkte dat het gevoel van schrik over wat hij politiek kon aanrichten er stevig in zat. Fortuyn werd in het domein van goed en fout getrokken en hij werd vergeleken met Berlusconi, en zelfs Mussolini en Hitler. Ook door gerespecteerde politici als Paul Rosenmöller van GroenLinks en Thom de Graaf van D66. Of neem het het feit dat PvdA en VARA-icoon Marcel van Dam Fortuyn een buitengewoon minderwaardig mens noemde.

Dat is een manier van debatteren die we toen helemaal niet kenden. Daarvoor was het Wiegel tegen Den Uyl, met veel humor en wederzijds respect. Opeens werd er gesproken in termen van immoreel en fout. Als je het achteraf bekijkt, kun je alleen zeggen dat Fortuyn narcistische trekjes had en waarschijnlijk niet in staat zijn beloftes in te lossen, maar hem een gevaar voor de democratische rechtsorde noemen, blijkt grotendeels onzin.’

Is het niet logisch dat partijen hem als gevaar voor de democratie zagen? Fortuyn deed uitspraken als: ‘christelijke inwoners op de Veluwe hebben moreel meer rechten dan islamitische nieuwkomers’.

‘Hij was zeker geen heilige en hij heeft dingen gezegd waar je discussie over kunt voeren, maar zijn uitspraken werden in die tijd erg in het morele getrokken. De paarse coalitie geloofde dat ze het goed voor elkaar hadden gebokst, zonder de christendemocraten. Ze hadden eindelijk een paar stappen gezet om Nederland moderner te maken en zagen iemand die dat allemaal omver wilde schoppen. In die zin is het logisch dat sommige partijen hem als gevaar zagen.’

Zou er in deze tijd ruimte zijn voor een nieuwe Fortuyn? 

‘Dat is lastig te zeggen. Je ziet dat politici als Omtzigt en Van der Plas in korte tijd heel populair kunnen worden. Maar qua charisma en leiderschap zijn het geen opvolgers van Fortuyn. Dat is misschien maar goed ook, want het al te narcistische van Fortuyn past niet in de politiek. Met zijn narcisme had hij problemen gekregen in de Haagse politiek. In deze tijd zou hij ook veel gedoe krijgen met het uiten van zijn mening. Hij brak de boel open in een periode dat nog niet aan elk woord problemen werden gekoppeld. Ik denk dat hij de sfeer nu uiterst benepen en bekrompen zou vinden.’

Inmiddels is het twintig jaar geleden dat Fortuyn werd vermoord, maar nog steeds gaat het veel over hem. Wat is zijn erfenis volgens u?

‘Maatschappelijk gezien is er een beweging op gang gekomen voor het vrije woord en voor kunnen zeggen wat je wilt. Daarnaast heeft het politici voortgebracht die helemaal niet zo democratisch zijn ingesteld als Fortuyn was. Wilders is weliswaar een rasparlementariër, maar heeft zijn partij ondemocratisch ingericht. Baudet gelooft duidelijk niet meer in de democratische rechtsorde. Beiden zijn geen erfgenamen waar Fortuyn heel blij mee geweest zou zijn. Aan de andere kant zie ik politici als Omtzigt, Eerdmans en Van der Plas die het Fortuynistische sentiment aanspreken en gaan voor een kleine overheid met een liberale instelling en een sociaal-democratisch hart voor de allerzwaksten.’

Wat is Fortuyns erfenis voor u persoonlijk?

‘Een sterker geloof in onze democratie en de vrijheid van meningsuiting. Daarnaast het urgente gevoel dat standpunten die onder druk staan, verdedigd moeten worden. De democratie verdedigen voor de mensen en meningen waar je het niet mee eens bent, is een stuk moeilijker dan die verdedigen voor gelijkgestemden. Dat is elke dag weer een opgave.’