Een op vijf Nederlanders gelooft in complot­theorieën

Twintig procent van de Nederlandse bevolking gelooft in complotten. Premier Mark Rutte is verheugd over dit hoge percentage: “Bijna een kwart van de Nederlanders heeft dus een groot vertrouwen in de daadkracht en effectiviteit van de Deep State”.

Het World Economic Forum (WEF) heeft volgende week zijn jaarlijkse bijeenkomst in Davos. Het thema dit jaar luidt ‘Samenwerking in een gefragmenteerde wereld’. Rutte noemt het een enorme opsteker dat zoveel Nederlanders er vertrouwen in hebben dat het WEF die samenwerking ook daadwerkelijk tot stand gaat brengen.

“Linkse types doen het WEF vaak af als een vrijblijvend babbelfeest waar de invloedrijken der aarde onder het genot van champagne en kaviaar goede bedoelingen spuien zonder daadwerkelijk iets te willen bereiken”, aldus de premier. “Dus dan is het fijn wanneer veel Nederlanders zeggen: onzin, het WEF is wel degelijk een relevant forum, dat de koers van de wereld bepaalt. Dit soort onderzoeken maakt dat ik met frisse moed naar Davos afreis.”

Tribunalen

Ondertussen groeit in kringen van complotwappies de roep om tribunalen die de misdaden van de WEF-elite zouden moeten berechten. Europarlementariërs Marcel de Graaff (FvD) en Rob Roos (JA21), die de oprichting van de tribunalen coördineren: “In tegenstelling tot het WEF zijn wij wél transparant. Al onze bijeenkomsten en stukken zijn openbaar, journalisten zijn voortdurend welkom. Er is een tijdsplanning. De namen van de rechters zijn bekend. Daar doen wij niet geheimzinnig over. HET VOLK!! HEEFT HET RECHT!! OM ALLES TE WETEN!!!!”

Geconfronteerd met de dreiging van tribunalen heeft Rutte moeite zijn lachen in te houden: “Als je er werkelijk van overtuigd bent dat een selecte elite alles bepaalt wat er in de wereld gebeurt en dat ook nog geheim weet te houden, dan besef je toch ook dat je tribunaaltjes volstrekt lachwekkend zijn? Als we daar wakker van hadden gelegen, hadden we die lui al lang opgepakt en gevaccineerd.”

De uitlatingen van Rutte leidden tot grote beroering in besloten wapchatgroepen. Volgens sommigen zouden De Graaf en Roos in werkelijkheid instrumenten van het WEF zijn die de burgers in de luren proberen te leggen met schijnverhalen over tribunalen. Eerst zouden vierscharen moeten oordelen of er geen satanische pedohagedissen zijn doorgedrongen tot de tribunalen, voordat deze de Deep State aanpakken.

Liefst 21 procent van de Nederlanders denkt dat een kleine, geheime groep mensen stiekem alle belangrijke beslissingen in de wereldpolitiek neemt. Nog eens een vijfde twijfelt: ze zijn het met zo’n stelling niet eens, maar ook niet oneens.

Dat is de opmerkelijke uitkomst van een internationaal uitgevoerde enquête van het langlopende onderzoeksprogramma European Social Survey. En dan zit ons land nog aan de lage kant, zegt socioloog Daniël van Wijk, die de Nederlandse poot van het onderzoek coördineerde. In Slovenië, Kroatië, Bulgarije en Noord-Macedonië gelooft meer dan de helft van de bevolking in een clandestiene wereldregering.

In Nederland blijkt 17 procent van de bevraagde personen het eens met de stelling ‘groepen wetenschappers verdraaien, verzinnen of verzwijgen bewijsmateriaal om de bevolking te misleiden’. Nog een stap verder: één op de tien gelooft zonder blikken of blozen dat het coronavirus het gevolg is van ‘bewuste en heimelijke acties van een bepaalde overheid of organisatie’. De consensus, onder meer ondersteund door de Wereldgezondheidsorganisatie, is dat het coronavirus door pure pech is overgesprongen van de dierenwereld op de mens.

Voedingsbodem

De boodschap is tweeledig, vindt Van Wijk. ‘Aan de ene kant is dit best een aanzienlijke groep. We moeten zeker onderzoeken waar deze sentimenten precies vandaan komen. Tegelijkertijd is het nog steeds een kleine minderheid. Ik hoor ook wel de reactie: als je op sociale media kijkt, lijken het er veel meer.’ De Nationale Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid schreef eerder het geloof in complottheorieën rond corona als een belangrijke voedingsbodem voor extremisme te zien.

De verschillen tussen landen hangen rechtstreeks samen met het vertrouwen dat burgers hebben in de politici en instituties van hun land, blijkt uit de cijfers. Wat dat betreft zit het vooral in Finland en Noorwegen wel goed: die landen hebben het minste complotdenken van alle veertien onderzochte landen. In Noord-Macedonië daarentegen denkt haast tweederde dat er een geheime elite achter de schermen aan de touwtjes trekt.

Dat is ook niet zo vreemd, zegt cultuursocioloog Roy Kemmers (Erasmus Universiteit), zelf niet betrokken bij de peiling. ‘Als je in een land woont waar meer objectieve corruptie is, of waar bijvoorbeeld soms schandalen zijn met omgekochte politieagenten of politici, is het wantrouwen ook groter.’

Echte schandalen

De neiging tot complotdenken ‘zegt iets over hoe onze samenleving is veranderd’, duidt Kemmers. Nu de vertrouwde zuilen van kerk, klasse en politieke kleur steeds meer wegvallen, zijn mensen een beetje op drift geraakt, zoekend naar antwoorden. Een complotidee kan dan een logisch antwoord lijken. ‘Als je als keurige, kritische burger een paar keer hoort van echte schandalen in de wetenschap of in de farmaceutische industrie, kun je je gaan afvragen: als de waarheid dáár al niet vandaan komt, waarvandaan dan wel?’

Het is voor het eerst dat het Europese opvattingenonderzoek ook vragen bevat over complotdenken. Daardoor is onduidelijk of het complotdenken toeneemt, of juist afneemt. Een andere, Amerikaans-Britse studie vond afgelopen zomer echter, tegen de intuïtie in, geen bewijs dat mensen in het internettijdperk meer zijn gaan geloven in samenzweringstheorieën. In zes onderzochte Europese landen was men tussen 2016 en 2018 juist iets mínder gaan geloven in een geheime wereldelite.

Dat was echter wel voor de coronacrisis. Volgens een jaarlijkse meting van peilingenbureau Ipsos is het vertrouwen in het kabinet, premier Rutte en de landelijke politiek als geheel op het moment op het laagste punt in vijf jaar. Twee op de drie Nederlanders zegt weinig of heel weinig vertrouwen in de politiek te hebben, haast een verdubbeling ten opzichte van het eerste coronajaar. Het RIVM zag intussen het vertrouwen in de Nederlandse corona-aanpak verdampen: van driekwart in april 2020, tot maar 25 procent afgelopen najaar. Dat vergroot de kans dat mensen nu ook vatbaarder zijn voor complottheorieën.

Geen wappies

De beste manier om het vertrouwen te vergroten, denkt Kemmers: laat zien hoe kennis, met vallen en opstaan, tot stand komt. ‘Laat zien dat wetenschappers hun autoriteit niet hebben omdat ze op zo’n hoge stoel zitten, maar omdat ze zaken hebben onderzocht. Je zult uitentreuren moeten laten zien hoe de dingen werken. Daar heb je veel meer aan dan ze wegzetten als wappies, tokkies of gekkies.’

Kemmers wijst er overigens op dat de cijfers ook enige relativering behoeven. ‘Er zullen vast doorleefde complotdenkers tussen zitten. Maar ook mensen die er helemaal niet zo mee bezig zijn, en die geconfronteerd met zo’n vragenlijst reageren van: tja, dat zou best kunnen.’

Uit eerdere studies bleek al dat gelovers in complottheorieën over corona vaker al geloven in alternatieve geneeswijzen, en zichzelf afficheren als spiritueel of gelovend in het paranormale. Ook vinden complotgedachten vaak gehoor bij minderheden die meer op afstand staan van de autoriteiten, en bij politiek rechts georiënteerde mensen, volgens een academisch overzicht van 85 internationale onderzoeken.