De democratie staat wereldwijd onder druk

Wanneer mijn leermeester en promotor professor Sicking de waarde van de Griekse partikel ê uitlegde, die min of meer zoals het Nederlandse ‘wel degelijk’ signaleert dat de spreker een bewering doet waarvan hij verwacht dat zijn toehoorder de neiging zou hebben deze te ontkennen, begon hij altijd over Johan Cruijff. ‘Johan Cruijff is hier niet,’ zei hij dan, om uit te leggen dat die uitspraak geen enkele zin heeft als er niemand is die zou geloven dat Johan Cruijff hier wel zou kunnen zijn.

De ontkenning ‘niet’ vormt het spiegelbeeld van de bevestiging ‘wel degelijk’ en beide hebben gemeen dat zij anticiperen op de tegenovergestelde opvatting bij het gehoor. Op zo’n manier is het Griekse ê het spiegelbeeld van ou. Ditzelfde mechanisme zou je ook kunnen uitleggen aan de hand van het coöperatieve principe van Paul Grice en met name met zijn maxime van relevantie.

Sicking is evenals Johan Cruijff inmiddels overleden en toegetreden tot de sferen waarin legenden zich ophouden, maar ik werd herinnerd aan zijn les toen ik de toespraak las die de president van de Verenigde Staten van Amerika Joe Biden op 1 september jongstleden uitsprak in het Independence National Historical Park in Philadelphia, Pennsylvania. Het was een scherpe, polariserende speech, waarin hij de aanval opende op de duistere krachten van Trump en MAGA (‘Make America Great Again’). Op ongeveer één derde van zijn rede deed de president de volgende uitspraak: ‘We are still, at our core, a democracy.’

Als je erover nadenkt, is het schokkend dat de president het kennelijk nodig vindt om dit expliciet te zeggen. De uitspraak dat de VS een democratie zijn, heeft geen enkele relevantie als deze een algemeen geaccepteerde opvatting zou verwoorden. De affirmatie heeft uitsluitend zin in een context waarin de spreker reden heeft om te verwachten dat zijn gehoor overtuigd is van het tegendeel van wat hij zegt.

En dan voegt hij ook nog het adverbium ‘still’ toe, dat lijkt aan te geven dat hij zich ervan bewust is dat er sprake is van een neergaande lijn en een ontmanteling van de democratie, maar desalniettemin redenen ziet die het rechtvaardigen dat de VS nog altijd, ondanks alles, als een democratie gedefinieerd kunnen worden. De verdere bepaling ‘at our core’ limiteert de geldigheid van de uitspraak tot een onzichtbare kern met tegengestelde kenmerken als de in het oog springende buitenkant. Het ziet er allemaal niet meer uit als een democratie, maar in de kern is het dat nog steeds.

De angst voor de antidemocratische doelstellingen van de extremistische Republikeinen grijpt om zich heen en lijkt mij gerechtvaardigd

De uitspraak van Joe Biden zou je zo kunnen vertalen: ‘Ik weet heel goed dat jullie er allemaal van zijn overtuigd dat de VS geen democratie meer zijn, maar voorwaar, ik zeg jullie: als we bereid zijn te abstraheren van de uiterlijke kenmerken van ons verworden bestel en van de evident zichtbare aftakeling ervan, dan durf ik te beweren dat de VS in de kern wel degelijk nog altijd een democratie zijn.’ Als Joe Biden Grieks had gesproken, had hij de partikel ê gebruikt.

Ik ken iemand, de broer van een goede vriendin, die als Europeaan al ruim twintig jaar in de VS woont en zich een benijdenswaardige positie heeft verworven. Hij overweegt te vluchten. Hij is bang dat Trump de volgende verkiezingen zal winnen en dat de democratie daarmee zal worden afgeschaft. Hij is met velen. Zijn naam is legioen. De angst voor de antidemocratische doelstellingen van de extremistische Republikeinen grijpt om zich heen en lijkt mij gerechtvaardigd.

Zou de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Wopke Hoekstra inmiddels al een geopolitiek strategisch masterplan klaar hebben liggen voor het scenario waarin de VS de democratie afschaffen, Europa alleen laten in zijn strijd tegen Rusland en Rusland steunen in zijn strijd tegen Europa? Is er ergens in Nederland één politicus te vinden die de moed en de visie heeft om over dit soort vraagstukken na te denken en verder vooruit te kijken dan de volgende opiniepeiling?

Matthieu Segers heeft eerder in De Groene gezegd dat Nederland gebukt gaat onder een vals zelfbeeld van superioriteit en in een interview met De Volkskrant van gisteren beschreef hij Nederland als een instrumentalistisch en pragmatisch land en specificeerde hij: ‘Zo’n apolitieke mentaliteit leidt tot dedain voor ideologie en geschiedenis. We leven in het nu. Daardoor zijn we geneigd onze successen en mislukkingen volledig aan eigen beslissingen toe te schrijven. Dat is gevaarlijk, want zeker een klein land als Nederland is altijd een speelbal van de brute feiten van geografie en geschiedenis.’

Terwijl de democratie in de VS van binnenuit wordt gesloopt door een politieke stroming die beseft dat de democratie zich, gezien de demografische ontwikkelingen, tegen haar keert en dat zij de democratie geweld aan zal moeten doen om aan de macht te komen en te blijven, wordt de democratie in Nederland geleidelijk ontmanteld door de doelbewuste kortzichtigheid van beperkte pragmatici die op geen enkele manier zijn toegerust om het land door de vele crises heen naar de toekomst te loodsen en die te bang zijn om een visie te ontwikkelen op de grote vraagstukken van deze tijd.